Η ιδέα μιας νέας εφαρμογής τεχνητής νοημοσύνης που υπόσχεται συνομιλία με avatars νεκρών συγγενών ακούγεται σε κάποιους ως τεχνολογικό θαύμα, αλλά στην πραγματικότητα αγγίζει ένα από τα πιο ευαίσθητα και ιερά κομμάτια της ανθρώπινης εμπειρίας: τον θάνατο και το πένθος. Όσο εντυπωσιακή κι αν φαίνεται η τεχνολογία, όσο κι αν υπόσχεται παρηγοριά, η συγκεκριμένη προσέγγιση δεν είναι απλώς μια «καινοτομία». Είναι μια επικίνδυνη παρεμβολή στην πιο βαθιά ανάγκη του ανθρώπου να αποδεχτεί την απώλεια και να συνεχίσει τη ζωή του. Ο θάνατος δεν είναι κενό που μπορεί να καλυφθεί με κώδικα, ούτε σχέση που μπορεί να συνεχιστεί ψηφιακά χωρίς να προκαλέσει συνέπειες.
Το πένθος δεν είναι δυσλειτουργία ούτε πρόβλημα προς επίλυση. Είναι μια φυσική, ανθρώπινη διαδικασία που χρειάζεται χρόνο, χώρο και ειλικρίνεια. Όταν κάποιος πεθαίνει, αφήνει πίσω του αναμνήσεις, συναισθήματα, ίσως και εκκρεμότητες, αλλά αφήνει και ένα κενό που ο ζωντανός πρέπει να μάθει να ζει μαζί του. Η τεχνητή αναπαράσταση ενός ανθρώπου που δεν υπάρχει πια μπορεί να φαίνεται σαν παράταση της παρουσίας του, όμως στην πραγματικότητα είναι ένας τρόπος να αποφύγουμε την αναπόφευκτη σύγκρουση με την πραγματικότητα: ότι το τέλος είναι τέλος. Η παρουσία ενός ψηφιακού avatar που μιλά «σαν εκείνον» μπορεί να παρατείνει τη θλίψη αντί να την απαλύνει, να εμποδίσει την επεξεργασία της απώλειας και να δημιουργήσει μια ψευδαίσθηση που παγιδεύει τον άνθρωπο μεταξύ δύο κόσμων του πραγματικού και του τεχνητού.
Υπάρχει επίσης η πολύ σοβαρή ψυχολογική διάσταση. Η συναισθηματική εξάρτηση από ένα avatar που «μιλά» σαν τον νεκρό αγαπημένο μπορεί να γίνει εξαιρετικά επικίνδυνη. Άτομα που βρίσκονται σε περίοδο πένθους είναι ευάλωτα. Όταν κάποιος προσπαθεί να διαχειριστεί την απώλεια, ο πόνος τον κάνει δεκτικό σε οτιδήποτε μοιάζει με επανασύνδεση. Έτσι, ένα τέτοιο εργαλείο μπορεί όχι μόνο να αποτρέψει την επουλωτική διαδικασία, αλλά και να δημιουργήσει μια νέα μορφή εξάρτησης, στην οποία ο πενθών βρίσκει «παρηγοριά» όχι στη μνήμη, αλλά σε ένα ομοίωμα. Αυτό μπορεί να οδηγήσει σε σύγχυση, αποσταθεροποίηση και μια παρατεταμένη αποφυγή της πραγματικότητας, η οποία μακροπρόθεσμα κάνει το πένθος βαθύτερο και πιο ανεπεξέργαστο.
Ταυτόχρονα, τίθενται τεράστια ηθικά ζητήματα. Ακόμη κι αν κάποιος θεωρεί ότι η τεχνολογία μπορεί να αποτυπώσει το ύφος ή τον τρόπο ομιλίας ενός προσώπου, δεν υπάρχει τρόπος να γνωρίζουμε αν αυτό το πρόσωπο, όσο ζούσε, θα επιθυμούσε να συνεχίσει να «υπάρχει» ψηφιακά. Η αξιοπρέπεια του αποθανόντος δεν είναι κάτι που μπορεί να διαμορφωθεί από τρίτους. Το να χρησιμοποιούμε εικόνες, φωνές και δεδομένα ενός νεκρού ανθρώπου για να δημιουργήσουμε ένα ψηφιακό υποκατάστατο μπορεί να αποτελεί προσβολή της μνήμης του, ιδιαίτερα όταν αυτό γίνεται χωρίς ρητή συγκατάθεση ή όταν η αναπαράσταση αυτή τροποποιεί τον χαρακτήρα του ανάλογα με τις ανάγκες του χρήστη ή τους αλγορίθμους της εταιρείας.
Και αν όλα αυτά μοιάζουν αρκετά βαριά, υπάρχει και μια ακόμη πιο σκοτεινή πλευρά: η εμπορευματοποίηση του πένθους. Σε μια κοινωνία όπου τα πάντα γίνονται προϊόν, δεν είναι περίεργο που ακόμη και ο πόνος των ανθρώπων γίνεται στόχος. Μια εφαρμογή που υπόσχεται να «φέρει πίσω» τους αγαπημένους μας δεν πουλάει τεχνολογία — πουλάει ελπίδα. Και όταν μια εταιρεία εκμεταλλεύεται ένα τόσο ευάλωτο συναίσθημα, το κάνει όχι για να προσφέρει παρηγοριά, αλλά για να δημιουργήσει εξάρτηση και να εξασφαλίσει κέρδος. Το πένθος γίνεται έτσι υπηρεσία και συνδρομή, κάτι το αφύσικο και βαθιά κυνικό.
Ακόμη και αν όλα τα παραπάνω παραμερίζονταν, υπάρχει ένα ουσιαστικότερο επιχείρημα: κάποια πράγματα στη ζωή χρειάζεται να τελειώνουν. Ο θάνατος, όσο σκληρός κι αν είναι, αποτελεί ένα από τα βασικότερα όρια της ανθρώπινης ύπαρξης. Μας διαμορφώνει, μας καθορίζει, μας υπενθυμίζει την αξία του χρόνου και των ανθρώπων γύρω μας. Η τεχνολογία που προσποιείται ότι μπορεί να τον παρακάμψει δεν μας κάνει πιο δυνατούς ή πιο σοφούς — απλώς μας απομακρύνει από την ουσιαστική ανθρώπινη εμπειρία. Η μνήμη των αγαπημένων μας δεν χρειάζεται ψηφιακούς αντικαταστάτες· χρειάζεται σεβασμό, ιστορίες, φωτογραφίες, συναισθήματα που ζουν μέσα μας. Και το πένθος δεν χρειάζεται παρατάσεις — χρειάζεται χρόνο, αλήθεια και αποδοχή.
Ο θάνατος πρέπει να είναι τέλος, αλλά η μνήμη δεν είναι. Αυτό είναι που μας κρατάει ανθρώπινους.
