Δεν κλαίει, δεν μιλάει, δεν δείχνει αδυναμία: 7 ψέματα που μαθαίνουμε για τους άντρες

Γράφει η Δέσποινα Λάνου

Με αφορμή την Ημέρα Άντρα σήμερα, 19 Νοεμβρίου, θέλουμε να «βουτήξουμε» στα άδυτα της ανδρικής ψυχολογίας. Η σημερινή ημέρα έχει ως στόχο την αναγνώριση της συνεισφοράς των αντρών στην κοινωνία και στην οικογένεια, αλλά και την προώθηση της υγείας των ανδρών και των αγοριών. Και αυτή τη φορά, αυτό που θέλουμε να κάνουμε είναι να συζητήσουμε για τα ανδρικά στερεότυπα, προκειμένου να κατανοήσουμε πώς αυτά επηρεάζουν τον ανδρικό τρόπο σκέψης, αλλά και πώς καλλιεργούνται. 

Για να γίνει αυτή η συζήτηση έπρεπε πρώτα να μιλήσουμε με κάποιον ειδικό για να μην χαθούμε σε αυθαίρετα συμπεράσματα. Σε αυτό το πλαίσιο μιλήσαμε με την κ. Κωνσταντίνα Σταματία Χαϊτόγλου, Ψυχολόγος, MSc (Cognitive Behavioural Therapy), όπου με τις δικές της επισημάνσεις μάς έβαλε «πίσω από τις κουρτίνες». Αυτό που ζήτησα από την κ.Χαϊτόγλου ήταν να σχολιάσουμε μερικά από τα πιο συνηθισμένα αντρικά στερεότυπα -που και εγώ έχω δει ότι υπάρχουν γύρω από το αντρικό φύλο. Έτσι, αυτή η κουβέντα είναι μία ευκαιρία για να καταλάβουμε καλύτερα τους άντρες είτε να καταλάβουν εκείνοι λίγο καλύτερα τον εαυτό τους. Όπως και να 'χει πρόκειται για μία συζήτηση που βάση της έχει την κατανόηση.

Όπως σχολίασε η κ. Χαϊτόγλου για τα στερεότυπα σήμερα: «Ζούμε σε μια εποχή όπου τα κοινωνικά στερεότυπα εξακολουθούν να επηρεάζουν βαθιά τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τον εαυτό μας και τους άλλους, ακόμη κι αν δεν το συνειδητοποιούμε. Τα στερεότυπα λειτουργούν σαν «αόρατα φίλτρα» μέσα από τα οποία ερμηνεύουμε την πραγματικότητα, περιορίζουν τη συναισθηματική μας ελευθερία, διαμορφώνουν τις σχέσεις μας και πολλές φορές, καθορίζουν τι «επιτρέπεται» να νιώσουμε ή να εκφράσουμε.

Από ψυχολογική πλευρά, τα στερεότυπα δεν είναι απλώς κοινωνικές προκαταλήψεις, είναι εσωτερικευμένες αφηγήσεις που μαθαίνουμε από μικροί. Γίνονται μέρος της ταυτότητάς μας και επηρεάζουν τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τη δύναμη, την ευαισθησία, την επιτυχία ή την αποτυχία. Ειδικά όταν μιλάμε για το φύλο, τα στερεότυπα αυτά μπορούν να οδηγήσουν σε ψυχικό βάρος, άγχος, ακόμη και αποξένωση από το αυθεντικό μας συναίσθημα».

«Από πολύ νωρίς, τα αγόρια μεγαλώνουν μέσα σε ένα πλαίσιο σιωπηλών αλλά πανίσχυρων κοινωνικών κανόνων. Κανόνων που τους υπαγορεύουν πως η σκληρότητα, η αυτοκυριαρχία και η συναισθηματική αποστασιοποίηση αποτελούν συστατικά της «ανδρικής ταυτότητας».

Η κοινωνία έχει οικοδομήσει το στερεότυπο του άντρα που «δεν κλαίει», που «αντέχει», που «δεν δείχνει αδυναμία». Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, η συναισθηματική έκφραση, ιδιαίτερα όταν αφορά λύπη, φόβο ή ευαλωτότητα, παρερμηνεύεται ως ένδειξη αδυναμίας. Στην ψυχολογική πράξη, βλέπω συχνά άντρες να δυσκολεύονται να αναγνωρίσουν, πόσο μάλλον να εκφράσουν, τα συναισθήματά τους.

Ένας θεραπευόμενος μου είχε πει χαρακτηριστικά: «Από μικρός άκουγα να μου λένε «μην κλαις, οι άντρες δεν κλαίνε». Τώρα, δεν ξέρω πώς να το κάνω, ούτε όταν πραγματικά πονάω».

Αυτή η εσωτερίκευση της «υποχρεωτικής σκληρότητας» δεν είναι απλώς κοινωνικό φαινόμενο, αλλά έχει βαθιές ψυχολογικές επιπτώσεις.

Η απώθηση των συναισθημάτων μπορεί να οδηγήσει σε αυξημένο άγχος, κατάθλιψη, σωματοποιημένα συμπτώματα, και συχνά σε δυσκολία στις διαπροσωπικές σχέσεις καθώς η εγγύτητα απαιτεί συναισθηματική διαθεσιμότητα. Ως ψυχολόγοι, βλέπουμε καθημερινά πως όταν οι άντρες αρχίζουν να επιτρέπουν στον εαυτό τους να εκφραστούν συναισθηματικά, δεν γίνονται «πιο αδύναμοι» γίνονται πιο ολοκληρωμένοι. Η συναισθηματική αυθεντικότητα δεν αναιρεί τη δύναμη, την αναβαθμίζει. Είναι ο δρόμος προς μια πιο ώριμη, πιο συνειδητή και πιο ανθρώπινη πλευρά.

Η απαγόρευση της συναισθηματικής έκφρασης δεν μένει χωρίς κόστος. Πολλοί άνδρες μαθαίνουν να λειτουργούν αποκομμένοι από τον εσωτερικό τους κόσμο, σαν να υπάρχει ένα «τείχος» ανάμεσα στο τι νιώθουν και στο τι επιτρέπεται να δείξουν. Αυτό το τείχος μπορεί να τους προστατεύει προσωρινά από την ευαλωτότητα, όμως μακροπρόθεσμα τους απομονώνει τόσο από τους άλλους όσο και από τον ίδιο τους τον εαυτό.

Είναι σημαντικό να καταλάβουμε ότι η αληθινή δύναμη δεν έγκειται στην αποσιώπηση του πόνου, αλλά στην ικανότητα να τον αναγνωρίζεις, να τον κατανοείς και να τον εκφράζεις χωρίς ντροπή. Ένας άνδρας που συνδέεται με τον εσωτερικό του κόσμο δεν γίνεται πιο «ευαίσθητος» με την παθητική έννοια γίνεται πιο συνειδητός και πιο ανθρώπινος».

«Ένα από τα πιο βαθιά ριζωμένα στερεότυπα που συνοδεύουν την ανδρική ταυτότητα είναι αυτό της επαγγελματικής επιτυχίας ως βασικού μέτρου αξίας. Από νεαρή ηλικία, τα αγόρια μαθαίνουν ότι «ο άντρας οφείλει να πετύχει». Να είναι φιλόδοξος, παραγωγικός, σταθερός οικονομικά, να προσφέρει και να προστατεύει. Έτσι, η επαγγελματική πορεία και το εισόδημα δεν λειτουργούν απλώς ως εξωτερικές επιτυχίες, αλλά ταυτίζονται με την ίδια την ανδρική τους ταυτότητα.

Η κοινωνία έχει ενισχύσει αυτό το αφήγημα για δεκαετίες, μέσα από πρότυπα επιτυχίας, κινηματογραφικές εικόνες και κοινωνικές προσδοκίες. Ένας άνδρας που δεν έχει καταφέρει «να σταθεί επαγγελματικά», συχνά νιώθει ότι υστερεί όχι απλώς κοινωνικά, αλλά και υπαρξιακά. Αυτή η ταύτιση της αξίας με την παραγωγικότητα δημιουργεί μια τεράστια εσωτερική πίεση την πίεση να είναι πάντα ο δυνατός, ο αποδοτικός, ο ικανός.

Από ψυχολογική σκοπιά, το φαινόμενο αυτό συνδέεται με την εσωτερίκευση του κοινωνικού ρόλου του «παρόχου», που συχνά εμποδίζει τον άνδρα να συνδεθεί με άλλες πλευρές του εαυτού του: τη φροντίδα, τη δημιουργικότητα, την ανάγκη για ξεκούραση ή την εσωτερική του ζωή. Το αποτέλεσμα είναι ότι πολλοί άνδρες «κατοικούν» περισσότερο στον ρόλο τους παρά στο «είναι» τους.Είναι όμως σημαντικό να θυμόμαστε ότι η επαγγελματική φιλοδοξία δεν είναι αρνητική αλλά η υπερταύτισή της με την προσωπική αξία είναι.

Η ψυχική ωριμότητα έγκειται στην ικανότητα να ξεχωρίζουμε το «τι κάνω» από το «ποιος είμαι». Όταν ένας άνδρας αρχίζει να αναγνωρίζει ότι η αξία του δεν εξαρτάται αποκλειστικά από το επάγγελμα ή το εισόδημά του, τότε μπορεί να βρει πραγματική ισορροπία.

Μπορεί να θέσει στόχους όχι από ανάγκη αυτοεπιβεβαίωσης, αλλά από εσωτερική επιθυμία και αυτογνωσία».

«Η αντίληψη ότι οι άνδρες είναι εκ φύσεως πιο ικανοί να αναλάβουν ηγετικούς ρόλους αποτελεί ένα βαθύ κοινωνικό στερεότυπο. Ο άνδρας θεωρείται κυρίαρχος, παίρνει αποφάσεις, ηγείται και προστατεύει. Έτσι, η ηγεσία συνδέθηκε με παραδοσιακά «ανδρικά» χαρακτηριστικά, όπως η αποφασιστικότητα, η λογική, η ψυχραιμία ή η ισχύς, ενώ τα πιο «θηλυκά» στοιχεία, όπως η ενσυναίσθηση, η ευελιξία ή η συνεργατικότητα, υποτιμήθηκαν.

Από ψυχολογικής σκοπιάς, αυτό το στερεότυπο λειτουργεί σαν αυτοεκπληρούμενη προφητεία, όταν μια κοινωνία προσδοκά ότι οι άνδρες είναι οι «ηγέτες» τους δίνει περισσότερες ευκαιρίες, περισσότερη ενθάρρυνση και μεγαλύτερη ανοχή στα λάθη. Αντίθετα, οι γυναίκες συχνά κρίνονται αυστηρότερα ή χαρακτηρίζονται «υπερβολικές» όταν επιδεικνύουν ηγετικές συμπεριφορές. Το αποτέλεσμα είναι μια άνιση ψυχολογική και κοινωνική εκπαίδευση γύρω από το ποιος “ανήκει” στη θέση ισχύος.

Στην πραγματικότητα, η ηγεσία δεν είναι φύλο, είναι σύνολο δεξιοτήτων, συναισθηματικής νοημοσύνης και αυτογνωσίας».

«Η ιδέα ότι οι άνδρες δεν ζητούν βοήθεια είναι ένα από τα πιο επικίνδυνα στερεότυπα, γιατί ενισχύει την ψυχική απομόνωση και την αίσθηση ότι η ευαλωτότητα είναι αδυναμία. Οι άνδρες μαθαίνουν ότι πρέπει να είναι « σκληροί» να τα καταφέρνουν μόνοι τους και να μην δείχνουν ότι αντιμετωπίζουν δυσκολίες.

Η πίεση να μην ζητάς βοήθεια μπορεί να οδηγήσει σε υψηλά επίπεδα άγχους, κατάθλιψη και προβλήματα στη διαχείριση συναισθημάτων. Πολλοί άνδρες βιώνουν ενοχή ή ντροπή όταν νιώθουν ότι χρειάζονται στήριξη, ακόμη και σε καταστάσεις όπου η βοήθεια θα ήταν καθοριστική. Είναι σαν να μαθαίνουν ότι η ανθρώπινη ανάγκη για υποστήριξη είναι «απαγορευμένη» για αυτούς.

Η πραγματικότητα είναι ότι η ζήτηση βοήθειας δεν υποδηλώνει αδυναμία, αλλά αντίθετα δείχνει συναισθηματική ωριμότητα και αυτογνωσία. Όταν ένας άνδρας μπορεί να αναγνωρίζει τις ανάγκες του και να ζητά στήριξη, ενισχύει την ψυχική του ανθεκτικότητα και την ποιότητα των σχέσεών του. Το ζητούμενο δεν είναι να «γίνουν όλοι ευάλωτοι» αλλά να καταργηθεί το στερεότυπο που ταυτίζει την ανδρική ταυτότητα με την απόλυτη αυτοδυναμία».

«Υπάρχει ένα διαδεδομένο στερεότυπο που θέλει τους άντρες να ενδιαφέρονται κυρίως για τη σωματική επαφή, εις βάρος της συναισθηματικής σύνδεσης. Αυτή η αντίληψη περιορίζει την κατανόηση της ανδρικής ψυχολογίας και των δυναμικών των σχέσεων, παρουσιάζοντας έναν μονοδιάστατο τρόπο ύπαρξης που δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα. Στην πράξη, οι άντρες συχνά επιθυμούν βαθιά συναισθηματική εγγύτητα, και η σωματική διάσταση είναι στενά συνδεδεμένη με την αίσθηση ασφάλειας και επικοινωνίας μέσα στη σχέση.

Τα στερεότυπα αυτά ασκούν πίεση, προκαλώντας εσωτερικές συγκρούσεις και δυσκολίες στην επικοινωνία. Οι άντρες μπορεί να νιώθουν ότι πρέπει να προτάσσουν τη σωματική πλευρά της σχέσης, ακόμη και όταν η συναισθηματική τους ανάγκη παραμένει ανικανοποίητη, οδηγώντας σε ενοχές και δυσφορία. Ωστόσο, η πραγματικότητα είναι πιο ισορροπημένη: και οι γυναίκες έχουν σεξουαλικές ανάγκες και επιθυμούν τη σωματική επαφή, συχνά παράλληλα με τη συναισθηματική σύνδεση. Η αντίληψη ότι η σεξουαλική επιθυμία είναι κυρίως ανδρικό προνόμιο απλοποιεί και παραποιεί τη σύνθετη δυναμική των σχέσεων.

Η ψυχολογική προσέγγιση δείχνει ότι η σωματική και η συναισθηματική διάσταση δεν είναι αντικρουόμενες, αντίθετα, η σύνδεση μεταξύ τους ενισχύει την ποιότητα των σχέσεων και μειώνει την εσωτερική πίεση. Η δυνατότητα για αυθεντική έκφραση επιθυμίας και συναισθημάτων επιτρέπει στους άντρες να βιώνουν πιο ουσιαστικές και ισορροπημένες σχέσεις, ενώ παράλληλα σέβεται τις ανάγκες και των δύο συντρόφων. Επιπλέον, η ταύτιση της ανδρικής επιτυχίας με την πολυγαμία υποτιμά τη σημασία της μονογαμικής δέσμευσης και της συναισθηματικής εμπλοκής. Η ψυχολογική ευεξία και η πληρότητα στις σχέσεις απαιτούν σεβασμό, αμοιβαιότητα και αυθεντική σύνδεση, όχι αριθμητικά κριτήρια.

Άντρες που υιοθετούν την κοινωνική πίεση να «αποδεικνύουν» την ανδρικότητά τους μέσω πολλών σχέσεων συχνά βιώνουν μακροπρόθεσμα απογοήτευση, άγχος και δυσκολία δημιουργίας ουσιαστικών δεσμών.

Συνολικά, η αληθινή ανδρική επιτυχία στη σεξουαλική ζωή δεν μετριέται με αριθμούς ή κοινωνικές προσδοκίες, αλλά με την ικανότητα για συναισθηματική σύνδεση, αμοιβαιότητα και αυθεντικότητα. Η αποδοχή αυτής της πραγματικότητας προάγει τόσο την ψυχική υγεία όσο και την ποιότητα των διαπροσωπικών σχέσεων, επιτρέποντας στους άντρες να βιώνουν τη σεξουαλικότητα χωρίς πίεση, ντροπή ή περιορισμούς από κοινωνικά στερεότυπα».

«Από πολύ μικρή ηλικία, τα αγόρια εκτίθενται σε μηνύματα που ταυτίζουν την ανδρική αξία με την ικανότητα να προσφέρουν, να προστατεύουν και να συντηρούν.

Δεν είναι απλώς θέμα επαγγελματικής φιλοδοξίας, πρόκειται για ένα κοινωνικό μάθημα που εσωτερικεύεται αργά αλλά σταθερά, ο άνδρας πρέπει να είναι οικονομικά επιτυχημένος, ώστε να μπορεί να έχει τον ρόλο του προστάτη, του παρόχου και του υποστηρικτικού πυλώνα της οικογένειας ή της σχέσης του.

Η ψυχολογική πίεση που δημιουργείται από αυτό το στερεότυπο είναι συχνά υποβόσκουσα αλλά έντονη.

Άντρες που μεγαλώνουν με αυτό το μήνυμα εσωτερικεύουν την ιδέα ότι η αξία τους εξαρτάται από την οικονομική τους επάρκεια, και κάθε αίσθημα αδυναμίας ή αμφιβολίας μεταφράζεται σε νοητική και συναισθηματική πίεση.

Στην ψυχοθεραπεία, βλέπουμε άνδρες να περιγράφουν αγωνία και άγχος όταν η εργασία ή το εισόδημά τους δεν ανταποκρίνεται στις προσδοκίες, αλλά και δυσκολία να εκφράσουν τις προσωπικές τους ανάγκες ή συναισθήματα στους συντρόφους τους.

Το στερεότυπο αυτό έχει βαθιές επιπτώσεις και στις σχέσεις, καθώς η συνεχής αναγκαιότητα να «είσαι ο δυνατός και ασφαλής» μπορεί να περιορίσει την ψυχική παρουσία και την ενσυναίσθηση».

«Υπάρχει μια κοινωνική προσδοκία που διδάσκει στους άνδρες ότι η συναισθηματική έκφραση, η τρυφερότητα ή η ευαισθησία είναι σημάδια αδυναμίας. Αυτό επηρεάζει και τις φιλίες τους, πολλές φορές οι άνδρες αποφεύγουν να δείξουν τρυφερά συναισθήματα μεταξύ φίλων, γιατί φοβούνται ότι θα κριθούν ή θα χάσουν «αναγνώριση» αν εκδηλωθούν συναισθηματικά.

Ως ψυχολόγος εκτιμώ ότι αυτή η αποφυγή της συναισθηματικής εγγύτητας περιορίζει την ποιότητα και το βάθος των σχέσεων. Οι άνδρες έχουν, όπως όλοι οι άνθρωποι, ανάγκη για στήριξη, συναισθηματική κατανόηση και στοργή. Όταν η κοινωνία τους μαθαίνει να καταπιέζουν αυτά τα συναισθήματα, δημιουργείται εσωτερική ένταση, μοναξιά και δυσκολία στη διαχείριση του άγχους ή της λύπης.

Η πραγματική φιλία δεν έχει φύλο, οι ανδρικές φιλίες μπορούν να είναι βαθιές, συναισθηματικές και τρυφερές, αν απελευθερωθούν από τα στερεότυπα που περιορίζουν την εκφραστικότητα. Το να δείχνει ένας άνδρας αγάπη, φροντίδα ή ευαισθησία προς τους φίλους του δεν μειώνει την ανδρικότητά του, αντίθετα, την ενδυναμώνει, γιατί χτίζει σχέσεις αληθινές και ουσιαστικές.

Ως ψυχολόγος, αλλά και ως άνθρωπος που παρατηρώ και βιώνω τις σχέσεις γύρω μου, βλέπω πόσο βαθιά τα στερεότυπα περιορίζουν τους άνδρες. Βλέπω άνδρες να παλεύουν με ενοχές, φόβους, ντροπή και μοναξιά, επειδή τους λένε ότι δεν πρέπει να δείχνουν ευαισθησία, ότι δεν πρέπει να ζητούν βοήθεια, ότι η αξία τους μετριέται μόνο με τη δύναμη ή τη θέση τους. Και μέσα σε αυτό βλέπω μια μεγάλη αδικία,όχι μόνο προς τους άνδρες, αλλά προς όλους μας».

Ευχαριστούμε την κ. Κωνσταντίνα Σταματία Χαϊτόγλου, Ψυχολόγος, MSc (Cognitive Behavioural Therapy).