Ζεϊμπέκικο: Ένας χορός, μια ιστορία με τα δικά του βήματα

Γράφει η Δέσποινα Λάνου

Όταν λέμε τη λέξη ζεϊμπέκικο, τι είναι αυτό που σου έρχεται στο μυαλό; Σίγουρα ένας άντρας να χορεύει νταλκαδιασμένος με ένα ποτήρι ουίσκι στο πάτωμα -όχι απαραίτητα- και από κάτω οι δικοί του άνθρωποι να του χτυπάνε παλαμάκια ή άλλοι να του ανοίγουν μπουκάλια. Το μόνο σίγουρο έιναι ότι το ζεϊμπέκικο είναι βαρύ, εκφράζει συναίσθημα, πόνο και νταλκά και είθισται να είναι αυστηρά αντρικός χορός ή δεν είναι ακριβώς έτσι τα πράγματα;

Σίγουρα ισχύουν τα παραπάνω, όμως σήμερα το ζεϊμπέκικο διδάσκεται σε σχολές χορού, έχει βηματολόγιο και θεωρείται ένας από τους πολύ απαιτητικούς χορούς για να χορέψει κανείς σωστά. Δε διδάσκεται μόνο από άντρες, αλλά και από γυναίκες καθώς και οι μαθητές είναι τόσο άντρες, όσο και γυναίκες. Τα στερεότυπα φαίνεται να έχουν ξεπεραστεί, ενώ κοινός παρονομαστής παραμένει το γεγονός ότι είναι ένας χορός που τον χορεύουμε συχνά σε στιγμές έντονης εσωτερικής αναζήτησης και συναισθηματικής φόρτισης.

Η στιγμή όμως παραμένει ίδια ο σεβασμός προς τον χορευτή με τους παρευρισκόμενους να παραμένουν σιωπηλοί, δίνοντάς του τον χώρο να εκφραστεί ελεύθερα. Και φυσικά αυτό που μένει σταθερά είναι το γεγονός ότι δεν πρόκειται απλώς για έναν χορό, αλλά για μια αυθεντική μορφή έκφρασης που είναι μέρος της ελληνικής παράδοσης. Είναι ένας χορός-δήλωση και κατάθεση ψυχής που οι ρίζες του χρονολογούνται από τη Μικρά Ασία.

Ο ζεϊμπέκικος (ή ζεϊμπέκικο, ζεϊμπέκικος) είναι ένας από τους πιο χαρακτηριστικούς χορούς της ελληνικής λαϊκής παράδοσης. Έχει βαθιές ρίζες – γεωγραφικά, κοινωνικά και αισθητικά – και αποτελεί έκφραση της ψυχής, της κοινωνικής ταυτότητας αλλά και της ιστορικής μνήμης.

Γιατί οι άντρες ντρέπονται τόσο πολύ να γίνουν καβαλιέροι;

Το όνομα ζεϊμπέκικο οφείλεται στους Ζεϊμπέκηδες (τουρκικά: Zeybek), μια ομάδα που κατοικούσε στη Μικρά Ασία, ιδιαίτερα γύρω από περιοχές όπως η Προύσα, το Αϊδίνιο και η Ερυθραία. Η εμφάνιση του χορού χάνεται στα τέλη του 17ου αιώνα, στις περιοχές αυτές, όπου οι Ζεϊμπέκηδες φαίνεται να τον χόρευαν σε τοπικά πανηγύρια και εκδηλώσεις. Ωστόσο η διάδοση αυτού του στοιχείου στον ελλαδικό χώρο (Αθήνα, Θεσσαλονίκη, άλλα αστικά κέντρα) έγινε στα τέλη του 19ου αιώνα.

Χαρακτηριστικά του χορού

Ρυθμικά είναι ένας χορός στα 9/8, με διαίρεση όπως 2/8 + 2/8 + 2/8 + 3/8 ή και παραλλαγές του τύπου 4/8 + 2/8 + 3/8. Το ύφος του χορού είναι βαρύ, έντονο, με έμφαση στην έκφραση – όχι στα βήματα όσο στις φιγούρες, στις στάσεις, στον αυτοσχεδιασμό. Η κίνηση συχνά μοιάζει με «χορό του αετού», με ανοιχτούς ώμους, στάση ισχυρή και επιβλητική.

Το πολιτισμικό και ιστορικό πλαίσιο

Οι Ζεϊμπέκηδες συνδέονται με κοινωνικές ομάδες που ζούσαν σε ημιαυτόνομες συνθήκες, αρκετές φορές υπό διωγμό ή ως περιθωριακοί. Η ζωή τους στα βουνά, η αυτοδιοίκηση, οι δυσκολίες, η ανάγκη για προστασία και η ιδέα της ελευθερίας είναι στοιχεία που διαπνέουν τον μύθο γύρω από αυτούς. 

Ιδιαίτερα κατά τον Μεσοπόλεμο, σε τεκέδες και καφέ αμάν, ο ζεϊμπέκικος έγινε στοιχείο έκφρασης της καθημερινής ζωής, της κοινωνικής έντασης αλλά και της γιορτής. Από τον 20ό αιώνα και μετά, με την καταγραφή της μουσικής και την εμφάνιση δίσκων, ο ζεϊμπέκικος απέκτησε ευρύτερη κοινοποίηση, πέρα από τις τοπικές κοινότητες. Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο αλλά και ιδιαίτερα από τη δεκαετία του ’50 και ’60, ο ζεϊμπέκικος έγινε σταδιακά ένα στοιχείο της ευρύτερης αστικολαϊκής κουλτούρας, όχι μόνο στα λαϊκά στρώματα αλλά και στις μεγάλες πίστες της διασκέδασης. Στη σύγχρονη εποχή, υπάρχει μια τάση αναβίωσης «παλιών ζεϊμπέκικων», καθώς και ποικιλίας στιλιστικών εκφράσεων, από πιο παραδοσιακά ως πιο εμπορικά, πιο θεατρικά ή «επιδεικτικά».

Όταν ένας άντρας γνωρίζει τάνγκο είναι πάντα πιο ερωτεύσιμος

Ο ζεϊμπέκικος δεν είναι απλώς ένας χορός· είναι συμβολική μορφή. 

Εκφράζει αντίσταση, αξιοπρέπεια, εσωτερικό πόνο, καημό, αλλά ταυτόχρονα περηφάνια, αξία και κοινωνικό γόητρο.

Συνδέεται με την έννοια του μάγκα — ενός ανθρώπου που μέσα από τις αντιξοότητες της ζωής «έχει φάει τη ζωή με το κουτάλι», όπως λέγεται — και που ο χορός του ζεϊμπέκικου είναι τρόπος να εκφράσει την εμπειρία του, την πίστη του, την αξιοπρέπειά του.

Ο χορός λειτουργεί επίσης ως μέσο κοινωνικής συνοχής -σε πανηγύρια, γλέντια, σπίτια, ταβέρνες- αλλά και ως τελετουργία. Η αναμονή της «παραγγελιάς», η σειρά, η αίσθηση ότι «έχεις την ώρα σου», όλα αυτά είναι στοιχειώδη στοιχεία της παράδοσης γύρω από το ζεϊμπέκικο.

Υπάρχουν πολλαπλές εκδοχές για την προέλευση των Ζεϊμπέκηδων, με κάποιες πηγές να τους αποδίδουν μεικτή (Ελληνική/Θρακική-Μικρασιατική) ταυτότητα. Κάποιοι ερευνητές υποστηρίζουν ότι ο ζεϊμπέκικος έχει στοιχεία που συνδέονται με αρχαιοελληνικούς ρυθμούς, ακόμη και με τη Σαπφώ ή με το δημοτικό τραγούδι, αν και αυτές οι θεωρίες συχνά δυσκολεύονται να βρουν αδιάσειστα τεκμήρια.

Ο ζεϊμπέκικος είναι ένας χορός που ξεπερνά το απλό τραγούδι ή τη μουσική· είναι κομμάτι πολιτισμικής μνήμης, κοινωνικής ταυτότητας και προσωπικής έκφρασης.

 Η ιστορία του δείχνει πώς ένας χορός μπορεί να γεννηθεί από αντίξοες συνθήκες, να ταξιδέψει, να προσαρμοστεί, να γίνει αγαπητός και να παραμείνει ενεργός στοιχείο πολιτισμού. Αυτό δεν σημαίνει ότι μένει «παγιδευμένος» σε στερεότυπα, αλλά ότι χορεύεται από όποιον μπορεί να τον σεβαστεί. Και στη συνέχεια, αν θέλει να το μάθει με τα βήματά του.