Κάθε γενιά πιστεύει ότι η ηθική φθίνει. Δεν είναι σημερινό φαινόμενο. Οι Βικτωριανοί πίστευαν ότι οι άνθρωποι που ζούσαν πριν από τη Βιομηχανική Επανάσταση ήταν πιο ευγενικοί και ειλικρινείς. Μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, οι Ευρωπαίοι αντιμετώπιζαν τους Βικτωριανούς ως πρότυπα ηθικής υπεροχής. Και σε αυτόν τον αιώνα, έρευνες σε τουλάχιστον 60 χώρες έχουν δείξει ότι οι άνθρωποι θεωρούν ότι η ηθική φθίνει. Ωστόσο αυτή ιδέα είναι απλώς μία ψευδαίσθηση, σύμφωνα με ένα άρθρο που δημοσιεύτηκε στο Nature.
Όπως αναφέρει στο άρθρο ο ψυχολόγος Adam Mastroianni, όλα ξεκίνησαν από μία δική του συναισθηματική εμπειρία και αντίδραση όταν άκουγε συνεχώς ανθρώπους να γκρινιάζουν για το πώς έχει χαθεί η ηθική της ανθρωπότητας στο σήμερα. Όλο αυτό βέβαια χωρίς καμία πραγματική απόδειξη. «Αν οι άνθρωποι είναι λιγότερο ευγενικοί από ό,τι ήταν παλιά, αυτό είναι καταστροφή. Η διαπροσωπική ηθική είναι η κόλλα που κρατά την κοινωνία μας ενωμένη. Αν χαθεί αυτή η κόλλα, τότε όλα καταρρέουν. Αν αυτό συμβαίνει πραγματικά, τότε αυτή είναι η ιστορία του αιώνα και οι κοινωνικοί επιστήμονες θα πρέπει να προσπαθήσουν να φτάσουν στο βάθος της».
Έτσι, μαζί με τον ψυχολόγο του Χάρβαρντ, Dan Gilbert, ο Mastroianni αποφάσισε να ανακαλύψει αν όντως φθίνει η ηθική και αν όχι, τότε οι άνθρωποι γιατί πιστεύουν ότι συμβαίνει αυτό;
Όχι, η ηθική δε φθίνει
Αρχικά θα πρέπει να διευκρινίσουμε ότι η «ηθική» σημαίνει διαφορετικά πράγματα για κάθε άνθρωπο. Ο Mastroianni και ο Gilbert δεν τη χρησιμοποιούν για να αναφερθούν σε σαρωτικές κοινωνικές αλλαγές αλλά για συνήθειες όπως η ευγένεια, η ειλικρίνεια και η βασική ανθρώπινη ευπρέπεια. Αυτός είναι εξάλλου και ο ορισμός που χρησιμοποιείται στις πολλές έρευνες που καλύπτουν το ζήτημα από το 1949. Μόνο σε έρευνες που έχουν πραγματοποιηθεί στις ΗΠΑ, οι Mastroianni και Gilbert ανακάλυψαν 177 ερωτήσεις που έγιναν σε συνολικά 220.772 ανθρώπους για πράγματα όπως: «Πιστεύετε ότι τις τελευταίες δεκαετίες η κοινωνία μας έχει γίνει λιγότερο ειλικρινής και ηθική στη συμπεριφορά της, πιο ειλικρινής και ηθική ή δεν υπήρξε καμία αλλαγή;». Το 84% των ερωτηθέντων απάντησε πως η ηθική έχει φθίνουσα πορεία. Κι αυτό δε συμβαίνει μόνο στις ΗΠΑ. Σε δεκάδες άλλες χώρες, έρευνες έχουν σημειώσει παρόμοια αποτελέσματα. Οι άνθρωποι σε όλο τον κόσμο πιστεύουν ότι η ανθρωπότητα γίνεται λιγότερο ευγενική και ηθική με την πάροδο του χρόνου. Μάλιστα αυτό δεν το πιστεύουν μόνο ηλικιωμένοι και συντηρητικοί αλλά και φιλελεύθεροι ή νέοι άνθρωποι.
Όταν ο Mastroianni και ο Gilbert ρώτησαν τους ερωτηθέντες τι προκαλούσε την υποτιθέμενη «ηθική παρακμή», εκείνοι δεν απέδωσαν το πρόβλημα στη νέα γενιά. Ανέφεραν πως οι άνθρωποι γενικά γίνονται λιγότερο καλοί στις καθημερινές αλληλεπιδράσεις τους. Είναι όμως αλήθεια αυτό; Η απάντηση είναι όχι.
Από τη στιγμή που δεν υπάρχει κάποια συσκευή μέτρησης όπως το «ηθικόμετρο» για να προσδιορίσουμε τα μεταβαλλόμενα επίπεδα ηθικής κατά τη διάρκεια των αιώνων, οι Mastroianni και Gilbert σκέφτηκαν το επόμενο καλύτερο πράγμα: τις έρευνες δεκαετιών. Εάν η ηθική είχε υποχωρήσει εδώ και χρόνια, όπως ισχυρίζονται οι ερωτηθέντες σε κάθε γενιά, τότε οι ουσιαστικές αλλαγές με την πάροδο του χρόνου θα πρέπει να είναι ορατές στις απαντήσεις των ανθρώπων σε ερωτήσεις όπως: «Σου φέρθηκαν με σεβασμό χθες;». Από τα αποτελέσματα των ερευνών δε σημειώθηκαν σημαντικές αλλαγές. Ούτε στις έρευνες των ΗΠΑ, ούτε στις έρευνες άλλων χωρών.
Γιατί οι άνθρωποι πιστεύουν λανθασμένα ότι η ανθρωπότητα γίνεται ανήθικη με την πάροδο του χρόνου;
Από τη στιγμή που η ηθική μας δεν φθίνει γιατί οι άνθρωποι πιστεύουν ότι συμβαίνει αυτό; Οι Mastroianni και Gilbert υποθέτουν ότι ευθύνονται δύο γνωστά ψυχολογικά φαινόμενα, τα οποία συνεργάζονται για να δημιουργήσουν αυτή την ψευδαίσθηση. Το πρώτο είναι το αποτέλεσμα μίας «μεροληπτικής έκθεσης». Οι άνθρωποι δίνουν μεγαλύτερη προσοχή στις αρνητικές πληροφορίες παρά στις θετικές και τα μέσα ενημέρωσης ενισχύουν αυτή την τάση εστιάζοντας στα άσχημα νέα. Επειδή είμαστε εκτεθειμένοι σε αρνητικά δεδομένα για την κοινωνία, έχουμε την εντύπωση πως η κοινωνία είναι ανήθικη. Δεύτερον, έχουμε το «φαινόμενο προκατειλημμένης μνήμης». Όταν οι άνθρωποι σκέφτονται θετικά και αρνητικά γεγονότα από το παρελθόν, είναι πιο πιθανό να ξεχάσουν τα αρνητικά ή να τα θυμηθούν με θετικό τρόπο. Τα αρνητικά γεγονότα, επίσης, είναι πιθανότερο να χάσουν τη συναισθηματική τους ισχύ με την πάροδο του χρόνου. Αυτός θα μπορούσε να είναι εν μέρει ο λόγος που έχουμε μια τόσο ρόδινη άποψη για την ηθική στο παρελθόν, καθώς έχουμε ξεχάσει κυριολεκτικά τις κακές στιγμές.
Βάλε αυτές τις δύο προκαταλήψεις στο μίξερ και θα καταλήξεις στην ψευδαίσθηση της ηθικής παρακμής. Οπότε πλέον ξέρεις. Την επόμενη φορά που θα ακούσεις κάποιος να νοσταλγεί τα «παλιά καλά χρόνια» και πως «η νέα γενιά δεν έχει ηθική», θα έχεις όλα τα επιχειρήματα για να τον διαψεύσεις.
